Antichrist (2009) ***1/2

 

Hugtakið antikristur er yfirleitt notað í merkingunni "andstæða Krists". Reyndar er upprunaleg grísk merking þess "andstæðingur Krists". Þetta er gagnlegt að hafa í huga fyrir vangaveltur um hina nýju kvikmynd Lars von Trier. Aðalpersóna "Antichrist" er ekki yfirnáttúruleg, heldur venjulegur maður sem tapar siðferðisvitund sinni. Hann skortir alla gæsku og er umvafinn illsku, en illska hans sprettur úr náttúrulegu eðli hans frekar en af trúarbrögðum.

 

Þessi maður, nefndur Hann, er leikinn af Willem Dafoe sem alvarleg, þurfandi, kvalin sál. Kvikmyndin hefst þegar Hann og eiginkona hans, Hún (Charlotte Gainsbourg) njóta ásta af miklum losta. Þetta er hið algóða augnablik. Á sama tíma í næsta herbergi, klifrar kornungur sonur þeirra upp í gluggasyllu í saklausri rannsókn, dettur út um gluggann og deyr. Þetta er í sjálfu sér hlutlaust slys. En það keyrir áfram restina af myndinni, sem skipt er í þrjá kafla: Sorg, Sársauki og Örvænting.

Hann og Hún eru komin að sálfræðilegu þverhnípi. Hún hefur verið að rannsaka galdra, og það fær hana til að velta fyrir sér hvort að kvenfólk sé fætt illt. Það gæti verið orsök hennar lága sjálfsmats. Hann er stjórnsamur, þrúgandi persónuleiki, sem ég held að finni sig knúinn til að refsa henni,  fyrir þetta hræðilega slys, konunni sem bar son hans í heiminn.

Fyrsti kaflinn, Sorg, hentar viðfangsefninu. Mistök þeirra er að líta á sorgina sem eitthvað sem þarf að lækna frekar en að sætta sig við hana og lifa áfram. Auðvitað kenna þau sjálfum sér um fyrir að hafa verið í kynlífsleik þegar þau hefðu átt að gæta barns síns. Sekt krefst refsingar. Hún refsar sjálfri sér andlega. Af ástæðum sem Hann er hugsanlega ekki meðvitaður um, finnst honum að hann þurfi að taka á sekt hennar sem vandamáli, og heldur henni fyrirlestur í rólegum, þolinmóðum, og firrtum sálfræðistíl. Sorg hennar er hennar sök, sko, og hann ætlar að vera viss um að hún finni fyrir sektinni.

Þetta leiðir til sársauka, sérstaklega þegar hann þrábiður hana, á þessum af öllum tímum, að fara með honum í afskekktan kofa, staðsettum í myrkum skógi, sem hún óttast jafnvel á góðum degi. Kofinn er kallaður Eden; túlkaðu eftir eigin hentisemi. Þau hafa þegar borðað ávöxtinn, og kofinn verður aldrei aftur Eden fyrir þau.

Hinn andlegi sársauki ráðgjafar hans og ferð þeirra í kofann blandast nú sársauka af bæði náttúrunnar hendi og þeirra eigin. Í skóginum eru skrítin dýr sem líta ósköp venjulega út -- dádýr, refur, kráka -- en þau eru haldin illum öndum og eru ónáttúruleg. Hann og Hún leita ekkert endilega skjóls í kofanum, en ráfa mikið í guðsgrænni náttúrunni um skóginn. Þau byrja að kvelja hvort annað á óheyrilega og hryllilega náinn hátt.

 

Þessi atriði hafa verið kölluð "pyntingarklám". Þau eru sannarlega sadómasókísk, en klám er algjörlega í huga áhorfandans. Mun jafnvel einn einasti áhorfandi fá á tilfinninguna að þessi atriði séu erótísk? Það er erfitt að ímynda sér það. Þau eru öfgafull af ákveðnum ástæðum; von Trier, sem hefur ávallt reynt að ýta við fólki, hefur meiri þörf til að fá áhorfendur til að horfast í augu við sjálfa sig og hræra í þeim meira en nokkur annar alvarlegur kvikmyndagerðarmaður -- jafnvel meira en Bunuel og Herzog. Hann gerir þetta með kynlífi, sársauka, leiðindum, guðfræði og furðulegum stíltilraunum. Og af hverju ekki? Við erum þó viss um að þetta sé kvikmynd sem er nákvæmlega eins og hann ætlaði henni að vera, en ekki afmyndun eftir útþynningu stjórnenda í kvikmyndaveri sem hafa stanslausar áhyggjur af viðtökum kvikmynda.

 

Að því mæltu, þá grunar mig hvað von Trier fær út úr þessu. Hvað fékk ég út úr þessu? Umfram allt annað, þá hreyfðu leikararnir við mér. Kvikmyndir geta verið skáldskapur, en þær eru líka ákveðin tegund heimildarmyndar sem sýnir leikara fyrir framan myndavél. Bæði Dafoe og Gainsbourg eru þekkt fyrir að taka áhættu við hlutverkaval, rétt eins og allir sem voga sér að vinna með von Trier hljóta að gera. Það sem þau þurfa að leika í þessari kvikmynd er magnað. Þau svara hvort öðru án þess að hika. Það sem skiptir mestu, þau sannfæra. Hver getur sagt hvað von Trier ætlaði sér? Hans eigin útskýringar hafa verið óskýrar. Leikararnir leggja í  orð og athafnir og leggja alla þá sannfæringu sem þau geta fyrir hlutverkin. Niðurstaðan, á ákveðinn hátt, er að Hann og Hún losna undan böndum von Trier og eru þau sjálf á sinn eigin hátt, eins og þeim finnst þau þurfa að vera.

 

Við vitum ekki eins mikið og við höldum að við gerum um leiklist. Í nýlegu viðtali, spurði ég Dafoe hvað hann hefði rætt við Gainsbourg áður en erfiðustu atriðin þeirra voru tekin upp. Hann sagði að þau hefðu rætt mjög lítið: "Við höfðum frábært og innilegt samband á sviðinu, en sannleikurinn er sá að við þekkjum varla hvort annað. Við kysstumst í fyrsta sinn fyrir framan myndavél, við fórum saman úr fötunum í fyrsta sinn með myndavél í gangi. Þetta er þykjustan í sinni hreinustu mynd. Þar sem nálægð okkar er einungis til fyrir framan myndavélina, gerir það upplifunina enn kraftmeiri fyrir okkur".

 

Þannig að hún er heimildarmynd á einn hátt. Hvaða heimildir skráir hún? Í fyrsta lagi, hugrekki leikaranna. Einnig myndsköpun von Trier. Og á persónulegu stigi, ótta okkar við að illska sé til í heiminum, að samferðarfólk okkar búi yfir takmarkalausri grimmd, og að það geti leitt til, eins og í myndinni, gjöreyðingar á mannlegri von. Þriðji kaflinn er Örvænting.